भ्रूण हत्याः हुनेखानेको अपराध

सुदूरपश्चिमका गाउँबस्तीका शिक्षित र हुनेखानेले पनि भ्रूण परीक्षण गरेर छोरी भए गर्भपतन गराउने अपराध अचाक्ली बढेको छ।
प्रकाश सिंह

हिमाली गाउँपालिका–३ बौडीका तुलधन बुढाको परिवार । तस्वीरहरुः प्रकाश सिंह

छेडेदह गाउँपालिका–१, बाजुराकी बिस्नकला बुढाले तीनपटक गर्भपतन गराइसकिन् । दुई छोरी भएपछि उनी भ्रूणमै लिङ्ग पहिचान र गर्भपतनका लागि भारतको पलिया शहर पुग्न थालेकी हुन् । बाजुराको बूढीगंगा नगरपालिका–१० की सुन्तला धामी र बेलौरी–३, कञ्चनपुरकी अमृता लुवारले पनि पलिया नै पुगेर भ्रूण परीक्षण र गर्भपतन गराए । पहिलो छोरी हुर्काइरहेकी लुवार घरपरिवारको लागि यो सब गर्नुपरेको बताउँछिन् । 

तीन छोरी हुर्काइरहेकी सुन्तला धामीले पलियामा भ्रूण परीक्षणमा भारु ५ हजार र गर्भपतन गराउँदा पनि त्यति नै लागेको बताइन् । उनका अनुसार, लिंग पहिचान नगरी अल्ट्रासाउण्ड मात्र गर्दा भारु ५०० लाग्छ । भ्रूण परीक्षण गराउँदा छोरो देखिएपछि गर्भपतन नगरी फर्केकी मालुमेला गाउँपालिका–६, बझाङकी मैनादेवी जोशीले त्यति गरेर पलियाबाट घर आइपुग्दा रु.३५ हजार सकिएको बताइन् ।

सुदूरपश्चिमका बाजुरा, अछाम, बझङ, कैलाली, कञ्चनपुरलगायतका जिल्लाबाट भ्रूण परीक्षणका लागि भारतको पलिया, रुपैडिहा, खटिमा, पिथौरागड जाने र छोरी भए गर्भपतन गराउने प्रवृत्ति अचाक्ली बढेको छ । नेपालकै धनगढी, महेन्द्रनगर, अत्तरिया, नेपालगञ्जलगायत शहरका निजी अस्पतालहरूमा लिङ्ग पनि पहिचान र गर्भपतनको धन्दा चलिरहेको छ । बिस्नकला, सुन्तला, अमृता र मैनादेवीका कथाव्यथाले त्यही देखाउँछन् ।

कहालीलाग्दो अवस्था

अन्यत्रै गर्भपतन गराएर स्वास्थ्य बिग्रिएपछि सेती अञ्चल अस्पताल आएका बिरामीलाई उपचार गर्ने वार्ड ।

भारतीय शहरका निजी अस्पतालहरूमा भ्रूण परीक्षण गराउने नेपाली महिला पेटमा छोरो छ भने खुशीहुँदै फर्कन्छन्, छोरी भए फालेर अस्वस्थ शरीर र मलिन अनुहार लिएर घर पुग्छन् । नेपाली महिला पलियामा खास गरेर सक्सेना र कपुर नामका निजी अस्पताल पुग्छन् । नेपालमा जस्तै भारतमा पनि भ्रूण परीक्षण अवैध भएकाले ती अस्पतालहरूमा ‘भ्रूणकी लिंग जाँच करना और करवाना अपराध है’ भन्ने जानकारी (हे. तस्वीर) टाँसिएको छ । तर, त्यही अस्पतालमा भ्रूण हत्या गरिन्छ । कतिपयले भारतमा भ्रूण परीक्षण र नेपालमा गर्भपतन गर्ने गरेका छन् । नेपालमा कारण खुलाएर १२ हप्तासम्मको गर्भपतनलाई कानूनी मान्यता दिइएको छ र त्यसबापत जम्मा एकहजार रुपैयाँ लाग्छ ।

बैतडी जिल्ला अस्पतालका प्रमुख डा. गुणराज अवस्थीका अनुसार, धनगढी, अत्तरिया, महेन्द्रनगर होस् या भारतीय शहरहरूमा, गर्भपतन गराएका थुप्रै महिला जटिल समस्या लिएर नेपालका जिल्ला अस्पतालहरू पुग्ने गरेका छन् ।

धनगढीस्थित सेती अञ्चल अस्पतालकी स्टाफ नर्स सुनिता खत्रीले गर्भपतनका कारण धेरै रगत बगेका महिलाहरू आउने गरेको बताइन् । 

बाजुरा, बाह्रविसकी मना रावलले भ्रूण परीक्षणमा छोरी देखिएर दोस्रोपटक गर्भपतन गराउँदा झ्ण्डै ज्यान नै गुमाउनु पर्‍यो । त्यस्तै, अछामको मेल्लेख गाउँपालिका–५ की खिन्तु चदाराले तेस्रो पटक गर्भपतन गराएपछि अस्पतालमा बसेर रगत चढाउनु परेको थियो ।

पटक–पटक गर्भपतन गराएर ज्यान जोखिममा परेका बाजुरेली महिला थुप्रै भएको जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालयका वरिष्ठ अहेव दीपक शाह बताउँछन् ।

भ्रूण हत्याको मुख्य कारण छोरीप्रति गरिने परम्परागत विभेद नै हो । महिला अधिकार मञ्च बाजुराकी अध्यक्ष रुखमणि शाह यसलाई कहालीलाग्दो अवस्था भन्छिन् । उनका अनुसार, छोरा नभए सौता बेहोर्नुपर्ने, घरपरिवार र समाजबाट अपहेलित हुनेलगायतका बाध्यताले सुदूरपश्चिमका महिलाहरूलाई गर्भपतनको लागि बाध्य बनाउने गरेको छ ।

जताततै गैर–कानूनी गर्भपतन

पलियाको सक्सेना अस्पतालको भित्तामा टाँसिएको बोर्ड ।

सुरक्षित गर्भपतन सेवा विस्तार रणनीतिक तथा कार्य सञ्चालन सेवा निर्देशिका– २०६६ का अनुसार, गर्भपतन सेवा दिने व्यक्ति र संस्था दुवैले स्वास्थ्य सेवा विभाग र परिवार स्वास्थ्य महाशाखाको प्रमाणपत्र लिएको हुनुपर्छ । गाउँहरूमा भने अदक्ष व्यक्तिहरूबाट औषधि पसलमा गर्भपतन गराउने काम भइरहेको छ । कानूनतः १२ हप्ता (हाडनाताको हो भने १८ हप्ता) सम्मका गर्भपतन गराउन पाइन्छ । भ्रूणमा छोरो, छोरी छुट्टिन १६ हप्ता लाग्छ । १६ हप्तापछिको गर्भपतन स्वतः गैर–कानूनी हो । गाउँहरूमा भने सूचीकृत नभएका संस्था, चिकित्सक, एचए, अहेब, अनमी र अरू स्वास्थ्यकर्मीले समेत गैर–कानूनी गर्भपतन गराइरहेका छन् ।

भ्रूणको लिङ्ग पहिचान गराउनेलाई तीन महीनादेखि ६ महीना कैद र लिङ्ग पहिचान गरी गर्भपतन गर्नेलाई ६ महीनादेखि तीन वर्षसम्म कैद हुने व्यवस्था मुलुकी ऐनमा छ । 

धेरैले भारतका अस्पतालमा भ्रूण पहिचान गरी नेपालमा गर्भपतन गराउँछन् । बाजुराको बडिमालिका–७ कोर्धकी धौली लुवारले भारतको पलियामा भ्रूण परीक्षण र जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय बाजुराको गेट नजिकैको मेडिकलको औषधि खाएर गर्भपतन गराउँदा अत्यधिक रक्तस्राव भयो । बाजुरा जिल्ला अस्पतालमा उनको उपचार हुन नसकेपछि अछामको बयलपाटा लगियो । उनी बाँचिन् तर, स्वास्थ्य राम्रो रहेन । बढी गर्भपतन गराएर जोखिममा पुगेका मासिक ३० भन्दा बढी महिला बयलपाटाको बयलगडा अस्पताल पुग्छन् । अछाम, बाजुरा र डोटीतिरका महिला धेरै आउने अस्पताल स्रोत बताउँछ ।

बाजुराका जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय प्रमुख डा. रूपचन्द्र विश्वकर्मा असुरक्षित गर्भपतन पछि रक्त अल्पतादेखि पाठेघर खस्नेसम्मका समस्या हुने बताउँछन् । 

‘अपराधी’ परिवार/समाज
भ्रूण हत्यामा पति, परिवार र छोरीलाई विभेद गर्ने समाज दोषी छ । महिलाले छोरो नजन्माए घरपरिवार र समाजबाट अपहेलित हुनुपर्छ । छोरो मोह कतिसम्म भने, हिमाली गाउँपालिका–३ बौडिकी जलु बुढालाई छैटौं छोरी जन्मिएपछि घरपरिवारले खेत बिक्री गरेर सातौं गर्भको भ्रूण पहिचान गर्न पालिया पुर्‍यायो । छोरी नै देखिएपछि धनगढी ल्याएर गर्भपतन गराएको जलुका श्रीमान् तुलधन बुढाले बताए । “छोरो नभए समाजले अपुतो भन्छ” उनी भन्छन्, “अर्को पटक जँचाउँदा चाहिं छोरो रहेछ ।”

कतिसम्म भने, बाजुराको एउटा सरकारी कार्यालयकै कर्मचारीले समेत दुईपटक गर्भपतन गराइन् । दुई छोरी भएपछि परिवार र समाजको लागि दुईपटक भ्रूण पहिचान गरेर गर्भपतन गराएको उनले बताइन् । स्वास्थ्य चौकीमा कार्यरत एक अनमीले पनि भू्रण पहिचान गरेर गर्भपतन गराइन् । “श्रीमान्ले भारतको खटिमा लगेर भ्रूण पहिचान र महेन्द्रनगरमा गर्भपतन गराउनुभयो” ती अनमी भन्छिन्, “अर्को पटक जाँच गराउँदा छोरो देखियो, छोरो भएपछि परिवारले हेर्ने दृष्टिकोण नै फरक हुन्छ ।”

अधिकारकर्मी सीता विक बाजुरामा शिक्षित र हुनेखानेले भू्रण परीक्षण र छोरी भए गर्भपतन गराउने गरिरहेको बताउँछिन् । उनको भनाइमा, निरक्षर र गरीबलाई त न त्यसबारे जानकारी हुन्छ न आर्थिक क्षमता ।

(यो रिपोर्ट एन्टेना फाउन्डेसनको फेलोसिपमा तयार पारिएको हो । यसमा उल्लेख महिलाका नाम परिवर्तन गरिएको छ ।)